Gregor Hofstede, juni 2020
Corona verandert een hoop in ons leven. Dingen die we voorheen vanzelfsprekend waren, zijn dat ineens niet meer. Onze dagelijkse activiteiten gaan niet meer door en we zitten bijna alleen maar thuis. Alle sectoren zijn er mee bezig, de ICT met een Corona-app, de zorg met alle huidige patiënten en het bedrijfsleven met overleven. Dan borrelt al snel de vraag op hoe de filosofie steun kan bieden tijdens deze crisistijden.
Filosofie gaat vooral over het analyseren van problemen, onderliggende waarden en hindernissen aankaarten en daar weer met een zo goed mogelijk antwoord op komen. Tijdens de Corona crisis zijn er genoeg problemen om te analyseren en ieder is van groot belang.
Corona economie
Als eerste is er het probleem van schaarste. Dit kennen we al uit de economie, waar vraag en aanbod bepaalde hoe de goederen worden gedistribueerd, maar we zitten nu in een nieuwe situatie. Neem als voorbeeld hierbij de plekken op de Intensive Care of de beschikbare mondkapjes. Voorheen hadden we geen schaarste op de IC en lieten we de mondkapjes over aan marktwerking. In deze crisis krijgen echter beide ook een ethische lading. We moeten de mondkapjes gaan verdelen en hoe gaan we dat doen? Geven we het aan de mensen die er het meeste voor betalen, zoals voorheen, of geven we het aan de vitale sectoren? Als we het dan primair aan de vitale sectoren geven, wat zien wij dan als vitaal en wat niet. Is een kleine ondernemer wiens inkomen afhankelijk is van zijn zaak minder vitaal dan een groot orthodontisten bedrijf. Zijn mantelzorgers even belangrijk als bepaalde sectoren van de zorg. Ditzelfde geldt ook voor de plekken op de IC. Geven we deze plekken aan de mensen die ze het hardst nodig hebben, die er het eerst aanwezig zijn, of degene met meer toekomstperspectief. Dit klinkt allemaal heel duister en niemand wilt het er liever niet over hebben, maar het zijn keuzes die gemaakt moeten worden. Op het moment van schrijven is de uitstroom groter dan het aantal opnames, maar toch is het belangrijk om duidelijke keuzes te maken. Dit zijn allemaal ethisch beladen keuzes en waar deze keuzes gemaakt worden is de filosofie van cruciaal belang om de ‘beste’ keuze te maken.
Ook zien we een probleem ontstaan bij de, al dan niet kleine, bedrijven. De omzet daalt enorm bij het grootste gedeelte, restaurants moeten sluiten en alle evenementen zijn gecanceld. Voor veel mensen betekent dit geen inkomsten en er wordt verwacht dat deze mensen gecompenseerd moeten worden. De vragen die dan opkomen gaan over, hoeveel moet er gecompenseerd worden, wie moet er gecompenseerd worden, moeten er voorwaarden aan zitten en nog vele andere. Zo is het bedrijf Flybe onlangs failliet gegaan, mede dankzij de Corona crisis. Toch waren er meer oorzaken. Flybe zat al langer in de problemen en daar kwam Corona nog eens bovenop. Flybe heeft na onderhandelingen met de Britse overheid geen financiële steun gekregen, omdat het gemismanaged werd en financieel al problemen had. Moeten wij bij compensaties van bedrijven ook de geschiedenis meenemen, of verdienen ze deze onvoorwaardelijk? Ook hier gaat het weer om ethische keuzes en mag de invloed van de filosofie niet ontbreken.
Volksvertegenwoordiging
Tijdens de Corona crisis zijn er een hoop beslissingen genomen in zeer korte tijd. De regering neemt beslissingen, zoals de intelligente lockdown, die ons allemaal aangaan en het zou raar zijn als we daar niks over konden zeggen. We hebben in Nederland een indirecte democratie waar we kiezen op volksvertegenwoordigers wiens ideeën het meest overeenkomen met die van ons, of welke reden je er voor kan hebben. Nu vertegenwoordigen deze volksvertegenwoordigers ons als het gaat over die besluiten zoals die intelligente lockdown, maar ik vraag me af hoe goed deze hun stemmers vertegenwoordigen. Niemand had bij het stemmen kunnen voorspellen dat we in deze situatie zouden komen en heeft dus niet met de standpunten over de Corona crisis rekening gehouden. Die waren er simpelweg niet eens. Is het dan niet veel beter in tijdens als deze dat we referenda houden over de besluiten. Zo wordt de mening van het volk goed weergeven en wordt iedereen vertegenwoordigd. Er zijn groepen mensen die protesteren tegen de lockdown, maar ik hoor geen enkele partij deze groep vertegenwoordigen. Hoezeer ik ook ben vóór een lockdown, we moeten ook deze mensen in de politiek vertegenwoordigen. Zou het toestaan van een protest voldoen aan deze politieke vertegenwoordiging en invloed of moet er meer komen? Dit zijn weer vragen over de ideale inrichting van de staat, nu tijdens Corona, en de politieke filosofie zou dan niet mogen ontbreken in dit debat.
Ook zijn er hele tegengestelde belangen in deze crisis. Het overgrote deel van de ernstig zieke Corona patiënten zijn de oudere of zwakkere. Bij het afbouwen van de lockdown komen deze tegengestelde belangen naar voren. Dit is allemaal erg gegeneraliseerd, maar over het algemeen hebben de jongeren er baat bij dat Nederland weer open gaat. Jongeren sporten vaker dan ouderen, jongeren gaan vaker het nachtleven in en jongeren gaan naar school. De ouderen hebben er dan weer baat bij dat de lockdown langzaam wordt afgebouwd, zodat hun risico wordt geminimaliseerd. Welke van deze belangen vinden we dan het belangrijkst. Het idee kan ontstaan dat je moet kiezen, maar dat zou een vals dilemma zijn. We moeten gaan afwegen welke we belangrijker vinden, in plaats van het enige belangrijke. We moeten kijken hoe we een middenweg kunnen vinden. In de bepaling van welke belangen we belangrijker vinden kan de filosofie weer een rol spelen. Hier ook komen ethische afwegingen die moeten worden afgewogen.
Zelf Stress
Dan zijn er nog de mensen die thuis zitten, zich zorgen maken over wat er gaat komen, of ze na dat kuchje al naar de dokter moeten en of ze zo meteen nog wel een baan hebben. Veel van deze dingen liggen buiten onze macht. We kunnen niet veel meer doen dan thuis blijven, contact beperken en onze handen wassen. Toch maken veel mensen zich zorgen om de crisis en de toekomst. Deze gedwongen isolatie zorgt ervoor dat we steeds meer gaan denken, over de toekomst, het verleden en daar komt dus ook jezelf bij. We gaan steeds meer reflecteren op ons leven voor Corona en daar komen ook onze eigen fouten bij. De toenemende reflectie op jezelf kan tot stress leiden. Zelf denk ik nu steeds vaker aan de dingen die ik vroeger een keertje fout heb gedaan, die ik niet heb gehaald en waar ik tekort ben gekomen. Dit zat al wel in mij, maar Corona lijkt hier een versterkend effect op te hebben. We maken ons steeds meer zorgen over de toekomst, qua gezondheid, maar ook financieel. Beide kan leiden tot een toename van stress en ook hier kan filosofie van pas komen. Zoals de Stoa bij de oude Grieken al zei, maak je niet druk om de dingen die buiten je macht liggen. We moeten er nu bij neerleggen dat we bijna niks kunnen doen voor Corona, behalve thuis zitten en niks doen. We kunnen restaurants helpen door af te halen, maar we kunnen niet de maatschappij direct massaal veranderen. We kunnen dus veel belangrijks leren van de Stoa, bezinning van het onvermijdelijke, acceptatie van wat er gebeurd is en ons bezighouden met wat wij zelf kunnen doen.
Leven na Corona
Het leven na de Corona zal ook een nieuwe invulling moeten krijgen. Sommige problemen lijken op te lossen als de mens even stil staat, zoals klimaat. Al vrij snel na het wereldwijd uitbreken van de Corona crisis kwamen er berichten over het heldere water in Venetië. Dit is natuurlijk ontzettend mooi, maar betekenisloos als we deze ontwikkeling niet doorzetten. Om dit door te zetten is er een fundamentele herziening nodig van hoe wij de wereld zien. Voor de Corona crisis zagen wij onszelf vaak als ‘heersers’ van de wereld. Niets dan empathie of sentiment voor de dieren of eigenbelang weerhield ons ervan de wereld te transformeren. De meeste redeneringen om het klimaat niet te vervuilen zijn gebaseerd op het welzijn van (bedreigde) dieren of ons toekomstperspectief. We willen telkens alles weer beheersen van de wereld.
Om echt fundamenteel het denken te veranderen over waardoor deze problemen zijn ontstaan moeten we het idee van een subject-object relatie aankaarten. Het idee is dat de mens het subject is en de wereld het object. De wetenschap zit er vol mee. In natuurkunde is de mens het subject en zijn de röntgen golven het object. We denken in deze termen, maar hebben nooit echt naar dit subject-object schema geleefd. Als ik een boek lees verhoud ik mij niet als subject tot die inktvlekken op papier. Mijn gedachten worden één met wat er in het boek staat. Ik weet wel dat het maar inktvlekken zijn, maar toch brengen die mooie woorden mij in beroering.
De mens moet zichzelf niet meer als heerser zien van deze planeet, maar moet zich zien als onderdaan in het koninkrijk aarde. We worden zo onderdeel van de gehele wereld en zoeken daarin onze eigen plek. Dit is de zogenoemde gelatenheid, waarin we ons afstemmen op de processen in de wereld, in plaats van deze te beheersen. Dit lijkt snel fatalistisch te worden, de wereld heeft nou eenmaal bepaald dat er een Corona crisis is, dus we moeten het niet beheersen. Dit hoeft niet zo te worden. We mogen, moeten bijna, nog steeds handelen naar wat er in de wereld gebeurt, maar het motief moet niet hoofdzakelijk en alleen beheersing zijn.
